"Polska sarmacka..... Jadano w niej tłusto i suto. Stoły uginały się półmiskami z mięsiwem i wędlinami. Nieodłącznym dodatkiem był chrzan przyrządzany na wiele sposobów."

* W dniu 12 lutego 2007 roku na Listę Produktów Tradycyjnych został wpisany w kategorii Orzechy, nasiona, zboża, warzywa i owoce:  "Chrzan znad Środkowej Warty, w laskach" (woj. łódzkie) *

Tradycja uprawy chrzanu w południowo-zachodniej regionie Środkowej Warty, sięga okresu międzywojennego. W 1926 roku OSKAR PASCHKE - właściciel majątku ziemskiego Beresie Małe (obecnie gmina Kiełczygłów) - sprowadził pierwsze sadzonki z Niemiec. Historię tę pamiętają i potwierdzają najstarsi mieszkańcy. Z Beresi chrzan przywiózł do Lipnika Bolek Ryś. Początkowo nie chciał go dać innym. Porąbali siekierą sadzonkę, Paschke powiedział: "nie puszczajcie tego nigdzie poza teren, żebyście utrzymali cenę" . Ale chrzan szybko się rozpowszechnił. LIPNIK TO SERCE CHRZANOWEGO ZAGŁĘBIA, które stanowią cztery gminy województwa łódzkiego: Siemkowice, Kiełczygłów, Osjaków i Rusiec. W Lipniku, Kolonii Lipnik oraz Delfinie, praktycznie w każdym gospodarstwie produkowany jest chrzan! To właśnie dzięki zyskom z uprawy chrzanu we wsi zniknęły słomiane strzechy, a pojawiły się murowane domy. Lipnik słynie z uprawy tego warzywa (szczególnie często spotykamy się z określeniami "chrzaniorze", co dla niektórych może wydawać się obraźliwe, ale dłużej się nad tym zastanawiając wcale tak nie jest, bo jako nieliczni mamy swój produkt, który nas charakteryzuje i poniekąd utrzymuje - trzeba to uznać jako "plus dla nas"). Mieszkańcy robią chrzan jako przysmak do wędlin, a na Wielkanoc robią tradycyjną polewkę chrzanową i zupę chrzanową. Mieszkańcy powiatu pajęczańskiego już dawno zrozumieli, że chrzan może być produktem promującym rolnictwo i turystykę w naszym regionie. Zauważa się niestety brak zainteresowania i zaangażowania ze strony rządzących, tematyką promocji chrzanu, którego spośród tych czterech gmin u nas produkuje się najwięcej! Szeroko promowana i prezentowana przy wsparciu UG Kiełczygłów na wielu wystawach i jarmarkach jest zupa chrzanowa z gminy Kiełczygłów. Gmina Osjaków (pow. wieluński) powoli zaczyna wracać do promowania swojej gminy jako chrzanowego zagłębia. A co na to Gmina Siemkowice?....    

  Chrzan jest warzywem przyprawowym. Kilkanaście lat temu był eksportowany, jednak ze względu na czernienie korzeni i pogarszającą się jakość jego eksport został zaniechany. Obecnie wzrasta zapotrzebowanie na chrzan ze strony zakładów przetwórczych.

• WYMAGANIA KLIMATYCZNE I GLEBOWE

Chrzan jest typową rośliną klimatu chłodnego i wilgotnego. ma niewielkie wymagania termiczne. Korzenie pozostawione w glebie na ogół dobrze zimują bez dodatkowego okrywania, liście giną dopiero przy dłuższych spadkach temperatury poniżej 5° C. Rośliny znoszą niewielkie zacienienie, jednak wysoki plon można uzyskać tylko na stanowisku słonecznym. Chrzan powiniem być uprawiany w rejonach o długim okresie wegetacji. Ma umiarkowane wymagania wodne. jest szczególnie wrażliwy na niedobór wody w okresie od sadzenia do ukorzenienia się sadzonek. Susza w tym czasie może opóźnić przyjmowanie się chrzanu, a nawet spowodować zaschnięcie wierzchołków sadzonek, natomiast brak wody w glebie od lipca do jesieni powoduje znaczny spadek plonu i pogorszenie jego jakości. Nadmiar wody wpływa niekorzystnie na zdrowotnośc korzeni, które mogą zagniwać. Chrzan ma wysokie wymagania glebowe. dobre plony uzyskuje się na glebach żyznych, próchnicznych i dobrze utrzymujących wilgoć, ale nie podmokłych. Powinna być to gleba o głebokiej warstwie ornej, bez skłonności do zaskorupienia i podeszwy płużnej. Odpowienie są gleby gliniasto-piaszczyste, a nawet głębokie i żyzne piaski. odczyn gleby powinien być zbliżony do obojętnego (pH 6-7). Do uprawy chrzanu nie nadają się cięzkie gleby gliniaste. Natomiast na glebach piaszczystych, odpowienio nawożonych i nawadnianych można uzyskać zadowalający plon.

• STANOWISKO
  

Chrzan nie powinien być uprawiany po sobie ani po innych warzywach z rodziny krzyżowych( kapustne, rzepowate, rzepak).  Wskazane jest, aby przerwa w uprawiechrzanu na tym samym polu wynosiła conajmniej 2 lata. Dobrym przedplonem są zboża, lucerna, pomidory, warzywa wczesne oraz mieszanki motylkowych przyorane jesienią jako nawóz zielony. Chrzan powinien być uprawiany w pierwszym roku po zastosowaniu obornika. Jedynie na glebach wyjątkowo próchnicznych można go uprawiać w dalszych latach po nawożeniu obornikiem czy kompostem. Pole po chrzanie najlepiej przeznaczyć pod rośliny silnie rosnące i zacieniające glebę ( np. kukurydza), gdyż ich uprawa ułatwia zniszczenie odrostów. 
 

• UPRAWA GLEBY
  

Chrzan wymaga głębokiej uprawy gleby. Konieczna jest głęboka orka przedzimowa ( na głębokość ok. 25 cm), najlepiej z użyciem pogłębiacza. Wczesną wiosną powinny być wykonane typowe zabiegi uprawowe (włókowanie, bronowanie). Po wysiewie nawozów mineralnych, pole trzeba głęboko skultywatorować, aby dokładnie wymieszać nawozy z ziemią. Po wyrównaniu pola (bronowanie, agregat uprawowy) wyznacza się rzędy i sadzi chrzan. 

• SADZONKI

Na Liście Odmian Roślin Warzywnych znajduje się odmiana Alpo, jednak nie jest ona reprodukowana. W uprawie znajdują się lokalne typy chrzanu, z których pozyskuje się sadzonki. Sadzonkami są jednoroczne korzenie boczne, które wyrastają w dolnym odcinku korzenia głównego. Sadzonki pozyskuje się i przygotowuje jesienią w czasie wykopywania chrzanu. Według nowej normy długość sadzonki powinna wynosić 25-35 cm, a jej średnica, mierzona w górnej, wierzchołkowej części - 0,7 - 1,4 cm. Na sadzonki nadają się korzenie zdrowe, o miąższu białym lub kremowym, które na przekroju nie amją ciemnych punktów, bez narośli i wżerów, jedrne, proste i nierozwidlone. W czasie od pozyskania sadzonek do sadzenia nie można dopuścić do ich zwiędnięcia. Sadzonki najlepiej przechowywać w temperaturze 1° C. Po wyjęciu przechowywanych sadzonek, nalezy je powtórnie przejrzeć i odrzucić sadzonki z objawami chorób. Przed sadzeniem wskazane jest pobudzenie sadzonek. W tym celu, około dwa tygodnie przed planowanych terminem sadzenia, sadzonki należy umieścić w cieplejszym pomieszczeniu o temperaturze 10-14°C.. Sadzonki w czasie przebudzenia nie mogąprzewiędnoć, dlatego powinny być przesypane wilgotnym torfem, piaskiem lub piaszczystą ziemią. 


Sadzonki chrzanu powinny być sadzone wczesną wiosną (zwykle na początku kwietnia), gdy tylko gleba dostatecznie obeschnie. W rowkach układa się sadzonki, zawsze w jednym kierunku, z zachowaniem kilku centymetrowej odległości między nimi. W czasie sadzenia dolny koniec sadzonki ( z którego wyrosną korzenie) przysypuje się ziemią i przydeptuje tak, aby sadzonka ułożyła się ukośnie. Bezpośrednio po rozłożeniu, sadzonki obsypuje się ziemią ( zwykle narzędziem do redlenia ziemniaków). Nie anleży przysypywać sadzonek zbyt głęboko ; wierzchołek sadzonki powinien znajdować się około 3cm pod powierzchnią gleby, ajej dolna część na głębokośc 10-15 cm.




W początkowym okresie wegetacji chrzan rośnie powoli i jest wrażliwy na zachwaszczenie, co może być przyczyną znacznego obniżenia plonu. W uprawie chrzanu można stosować herbicydy. Wybrany herbicyd stosuje się do 2 tygodni po sadzeniu, ale przed wschodami chrzanu. Należy opryskiwac glebę wilgotną. Chrzan ma duże potrzeby wodne i jego plon w lata wilgotne jest wyższy i lepszej jakości. Szczególnie wrażliwy na suszę jest chrzan w okresie ukorzeniania się (kwiecień, maj) i intensywnego wzrostu (sierpień). W razie suszy wskazane jest deszczowanie dawkami wody 20-25 mm. Ważnym zabiegiem decydującym o jakości chrzanu jest usuwanie z korzenia głównego części bocznych oraz nadmiaru rozet liściowych. Obecnie, oczyszczania korzeni zaniechano na wielu plantacjach, jako zabiego pracochłonnego. Spowodowało to znaczne pogorszenie się jakości. Czyszczenie korzeni chrzanu jest więc ważnym zabiegiem poprawiającym jakość i zwiększającym możliwość zbytu i tam gdzie zabiegu tego zaniechało, opłaca się do niego jak najprędzej wrócić. Zbiór odbywa się dwuetapowo . Pierwszy etap to mechaniczne wykopywanie roślin, adrugi to ręczne zbieranie, obłamywanie oraz sortowanie na korzeń handlowy i sadzonkę.

• PRZECHOWYWANIE SADZONEK

Przycięte i zdrowe sadzonki układa się warstwami, pod niewielkim kątem, w kopczykach o szerkości 100 cm i wysokości około 40 cm. Każda warstwa powinna być przesypana (cienko) piaskiem lub ziemią. Górna część kopczyka zabezpieczamy przed zmiennimi warunkami atmosferycznymi (na okres zimy) cienką warstwą słomy lub odpadów innych roślin. Korzeń handlowy, bezpośrednio po zebraniu z pola i obłamaniu sadzonek, powinien być składowany w kopcach, podobnie jak sadzonka. 
 
  Chrzan ma  znaczenie gospodarcze i lecznicze. Jada się głównie korzenie surowe, suszone, gotowane i konserwowane. Liści używa się jako przyprawy do solonych i konserwowanych warzyw. Chrzan ma duże znaczenie w gospodarstwach domowych. jest niezastąpionym dodatkiem do zimnych dań mięsnych i galaret, pobudza apetyt i sprzyja trawieniu, zawiera białko, wapń i żelazo. Znajdziemy w nim także wiele witaminy C. Jest jej cztery razy więcej niż w cytrynie i pomarańczy. W chrzanie znajdują się także bakteriobójcze fitoncydy. Ale to nie jedyna jego zaleta. Działa bowiem też na niestrawność, a co jak co, ale polskie zwyczaje kulinarne podczas świat wyjątkowo sprzyjają niestrawnościom. Działa kojąco na wątrobę i nerki, ma bowiem też lekko moczopędne działanie. Setki czy też tysiące lat temu zauważono dobroczynne działanie liści chrzanu na rany. Typowy średniowieczny opatrunek składał się z lekko spleśniałego chleba wymieszanego z pajęczynami, rozsmarowanego na liściu chrzanu. Wbrew pozorom opatrunek taki działał jak naturalny antybiotyk i odkażał ranę. Co ciekawe, jak twierdzą naukowcy, przeciwdziała zmęczeniu wiosennemu. Jego obfitość na wielkanocnych stołach nie powinna więc dziwić. Zastosowanie lecznicze miał również korzeń chrzanu, ale bardziej doceniano jego walory smakowe. Przenikliwie ostry smak doskonale współgrał z lekko mdłymi mięsami. Oczywiście robi się go na wiele sposobów. Niektóre gospodynie przed utarciem chrzanu, marynują go kilka tygodni w białym lub czerwonym winie. Po utarciu miesza się taki marynowany chrzan z buraczkami ćwikłowymi lub majonezem. Dzięki temu powstają wyśmienite sosy. 



Jak mocno chrzan zakorzeniony jest w polskiej tradycji świadczy
wiersz autorstwa J. Brzechwy:
 
Płacze chrzan na salaterce,
Aż się wszystkim kraje serce.
"Panie chrzanie, Niech pan przestanie!"
Chudy seler płacze także, Mówiąc czule:
"Panie szwagrze, Panie chrzanie, Niech pan przestanie!"
Rozpłakała się włoszczyzna: "Jak to można? Pan mężczyzna,
Panie chrzanie,Niech pan przestanie!"
Pochlipuje bochen chleba: "No, już dosyć! No, nie trzeba!
Panie chrzanie, Niech pan przestanie!"
Ścierka łka nad salaterką:
"Niechże pan nie będzie ścierką, Panie chrzanie, Niech pan przestanie!"
Wszystkich żal ogarnął wielki,
Płaczą rondle i rondelki: "Panie chrzanie, Niech pan przestanie!"
A chrzan na to: "Wolne żarty, Płaczę tak, bo jestem tarty,
Lecz mi nie żal tego stanu, A łzy wasze są do chrzanu!"

---

A oto kilka przepisów na przygotowanie chrzanu:

Chrzan z jajkami
2-3 korzenie chrzanu
2 jajka,
½ szklanki gęstej śmietany,
sól, cukier,
biały ocet winny
Sposób wykonania: Korzenie chrzanu umyć, oczyścić zetrzeć na drobnej tarce. jaja ugotowane posiekać utrzeć ze śmietaną połączyć z chrzanem dodać do smaku sól cukier i ocet. 

---

Chrzan z burakiem ćwikłowym
 2 buraki ćwikłowe
2 korzenie chrzanu,
sok z cytryny,
sól, cukier
Sposób wykonania: Starannie umyte buraki ugotować ze skórką, ostudzić, obrać i zetrzeć na tarce o drobnych oczkach. Obrany chrzan również zetrzeć na drobnej tarce i przelać wrzątkiem. Połączyć z burakami, doprawić cukrem, solą i sokiem z cytryny. Dokładnie wymieszać.

---

Chrzan ze śmietaną
2 korzenie chrzanu,
łyżka masła,
sok cytrynowy,
surowe żółtko,
¼ szklanki gęstej śmietany,
sól, cukier
Sposób wykonania: Obrany i umyty chrzan zetrzeć na drobnej tarce, przelać wrzątkiem. W rondlu stopić łyżkę masła, dodać chrzan, wymieszać, rozprowadzić śmietaną tak, aby powstał gęsty krem. Dodać sól, cukier i sok z cytryny, zaciągnąć żółtkiem. Wstawić na noc do lodówki.

---

Chrzan z jabłkami
słoik chrzanu
2 winne jabłka,
mały słoik majonezu,
2 łyżki dobrej śmietany,
cukier
Sposób wykonania: Umyte, obrane jabłka utrzeć, wymieszać z chrzanem, majonezem i śmietaną. Doprawić do smaku cukrem. 

---